بررسی و نقد مبانی قرآنی، حدیثی و کلامی کتاب «مکتب در فرایند تکامل»، دربارۀ علم غیب امامان علیه‌السلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ جامعه المصطفی ص العالمیه)

2 دکتری تاریخ اهل بیت علیهم السلام جامعه المصطفی (ص) العالمیه.

چکیده

از منظر امامیه، ائمه(ع) از اوصاف و ویژگی‌های قدسی و فراطبیعی بسیاری برخوردارند که یکی از آنها، علم غیب امام(ع) است. کتاب «مکتب در فرایند تکامل» بر اساس نوع جدیدی از مطالعات با عنوان «تاریخ فکر» به ویژگی‌های امامان(ع) و نحوۀ نگرش شیعیان اولیه نسبت به مسئلۀ امامت و اوصاف امامان(ع) پرداخته است. بر اساس مبانی این کتاب، آموزۀ علم غیب(=علم لدنی) و دیگر ویژگی‌های قدسی امامان(ع) در اندیشۀ اصحاب ائمه(ع) جایگاهی نداشته و توسط غلات و مفوّضه جعل شده‌اند. هدف: این مقاله، به منظور رفع چالشها و خلأهای کتاب مزبور دربارۀ علم غیب امامان(ع) و مبانی قرآنی، حدیثی، رجالی و کلامی، آن را نقد و بررسی کرده است. روش: مقالۀ حاضر با استفاده از روش توصیف و تحلیل نگارش شده است. یافته‌ها و نتیجه‌گیری: بر اساس معیارهای مورد قبول مؤلف، علم غیب ائمه(ع) را با آن مبانی سازگار یافته و به یافته‌های ذیل دست یازیده است: قرآن جنبه‌های قدسی و غیر طبیعی بسیاری را به انبیا و غیر انبیا نسبت داده و انتساب این جنبه‌ها با بشر بودن ایشان منافات ندارد؛ شواهد و گزاره‌های بسیاری نشان از شکل‌گیری اندیشۀ اصحاب ائمه بر پایۀ نصّ الهی و ویژگی‌های خاص امامت از جمله علم غیب دارد؛ بر اساس مبانی نویسندۀ کتاب، روایات مشتمل بر صفات ائمه(ع) مانند عصمت و علم لدنی، با قرآن و عقل منافات ندارند و با مسلّمات تایخی نیز سازگارند.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • قرآن کریم.
  • ابطحی، سید عبدالحمید(1397). علم امام در باور شیعیان نخستین. قم: امامت اهل بیت.
  • ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله(بی‌تا). شرح نهج‌البلاغه. تحقیق ابراهیم محمد ابوالفضل. قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی.
  • ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن على بن ابى‌الکرم(1385 ق/1965 م). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر و دار بیروت.
  • ابن بابویه قمی، محمد بن علی(1362). الخصال. تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: جامعه مدرّسین.
  • ابن بطریق، یحیی بن حسن(1407 ق). عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار. قم: جماعه المدرسین بقم، مؤسسة النشر الاسلامی‏.
  • ابن حنبل، احمد بن محمد(1403 ق/1983 م). فضائل الصحابه. تحقیق شیعیب الأرنؤوط و عادل مرشد و آخرون. بیروت: مؤسسه الرساله.
  • ابن درید، محمد بن حسن(1988 م). جمهره اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین‏.
  • ابن شاذان قمى، ابوالفضل شاذان بن جبرئیل(1363 ق). الفضائل. قم: رضی.
  • ابن فارس، احمد(1404 ق).‏ معجم مقاییس‌اللغه. تحقیق و تصحیح عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم(1414 ق).‏ لسان العرب.‏ تحقیق و تصحیح جمال‌الدین‏ میردامادی. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع- دار صادر.
  • اشعری، ابوالحسن(1400 ق). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. آلمان: ویسبادن فرانس شتاینر، چ سوم.
  • امینی، عبدالحسین(1416 ق). الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب. قم: مرکز الغدیر.
  • برقی، احمد بن محمد بن خالد(1343). رجال البرقی- الطبقات. تحقیق و تصحیح محمد بن حسن طوسی و حسن مصطفوی. تهران: دانشگاه تهران.
  • بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر(1394 ق/ 1374 م). انساب الأشراف. تحقیق محمدباقر المحمودی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  • جعفریان، رسول(1387). مقالات تاریخی(دفتر نهم و دهم). قم: دلیل ما.
  • جوهری، اسماعیل بن حماد(1376 ق). الصحاح‏. تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطار. بیروت: دارالعلم للملایین.
  • چهل‌تنی، مهدی(1388). «نقض بی‌طرفی در کتاب مکتب در فرایند تکامل». کتاب ماه دین، سال دوازدهم، ش 22(پیاپی 142).
  • رازی، ابوعلى مسکویه(1379). تجارب الأمم. تحقیق ابوالقاسم امامى. تهران: سروش، چ سوم.
  • راغب اصفهانى، حسین بن محمد(1412 ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
  • رحیمی، اسدالله(1399). بررسی و نقد علم غیب امامان(ع) در کتاب مکتب در فرایند تکامل(مبانی، روش و محتوا). رسالۀ دکتری. قم: مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن، وابسته به جامعه‌المصطفی العالمیه.
  • رضایی، محمدجعفر و نعمت‌الله صفری فروشانی(1391). «تبیین معنایی اصطلاح علمای ابرار با تأکید بر جریانات فکری اصحاب ائمه». اندیشۀ نوین دینی، سال هشتم، ش 31.
  • زمخشرى، محمود بن عمر(1979 م). أساس البلاغه. بیروت: دار صادر.
  • سبحانی، جعفر(1384). آگاهی سوم یا علم غیب. قم: مؤسسه امام صادق.
  • سبحانی، محمدتقی؛ نعمت‌الله صفری و علیرضا واسعی(1388). «نشست نقد کتاب مکتب در فرایند تکامل». کتاب ماه دین، سال دوازدهم، ش 22(پیاپی 142).
  • شیخ‌زاده، قاسم‌علی(1385). رابطۀ علم غیب امام حسین(ع) و حادثه عاشورا. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: مجتمع آموزش عالی فقه وابسته به جامعه المصطفی العالمیه.
  • صدرالدین شیرازی، محمد(1368). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. قم: مکتبه المصطفوی، چ دوم.
  • صفار، محمد بن حسن(1404 ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى‌الله علیهم‏. تصحیح و تحقیق محسن کوچه‌باغی. قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی‏.
  • طباطبایی، محمدحسین(1428 ق). نهایه‌الحکمه. تحقیق عباسعلی زارعی سبزواری. قم: مؤسسه نشر اسلامی، چ چهارم.
  • طبرسی، فضل بن حسن(1372). مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، چ سوم.
  • طبری، محمد بن جریر(1387 ق/1967 م). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث، چ دوم.
  • طریحى، فخرالدین بن محمد(1375). مجمع‌البحرین. تحقیق و تصحیح احمد حسینى اشکورى. تهران: مرتضوی، چ سوم.
  • طوسی، خواجه نصیرالدین(1405 ق). تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل. بیروت: دار الأضواء، چ دوم.
  • طوسی، محمد بن حسن(1414 ق). الأمالی. تحقیق و تصحیح مؤسسة البعثه. قم: دار الثقافه.
  • علوی، سید محمدحسن(1390). «صفات فرابشری امامان معصوم». معارف عقلی، سال ششم، ش 2(پیاپی 19).
  • غزالی، محمد(1964 م). القصور العوالی من رسائل الامام الغزالی. القاهره: مکتبه الجندی.
  • غلامی، اصغر(1389). «منصب امامت مقامی بشری یا فرابشری». کلام اسلامی، سال نوزدهم، ش 73.
  • فخر رازی، محمد بن عمر(1387). المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات. قم: بیدار.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد(1409 ق). کتاب العین‏. قم: هجرت، چ دوم.
  • فیومى، احمد بن محمد(1414 ق). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: دارالهجره، چ دوم.
  • قیصری، داوود بن محمود(1423 ق). مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم. قم: محبین للطباعه والنشر.
  • کرد فیروزجایی، اسدالله(1390). «علم غیب از دیدگاه حکما و شریعت اسلامی». آیین حکمت، سال سوم، ش 10.
  • کشی، محمد بن عمر(1409 ق). رجال الکشی- إختیار معرفه الرجال. تحقیق و تصحیح محمد بن حسن طوسی و حسن مصطفوی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
  • کلینی، محمد بن یعقوب(1407 ق). الکافی. تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران، دارالکتب الإسلامیه.
  • گرامی، محمدهادی(1396). مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای؛ جستارهایی دربارۀ تاریخ‌نگاری اندیشه در مطالعات اسلامی. تهران: دانشگاه امام صادق.
  • گرامی، محمدهادی(1391). نخستین مناسبات فکری تشیّع: بازخوانی مفهوم غلو در اندیشۀ جریانهای متقدّم امامی. تهران: دانشگاه امام صادق.
  • لنگرودی، سید محمدجواد بنی سعید(1394). شرب مدام در تبیین علم امام. قم: امام علی بن ابی‌طالب.
  • مجلسی، محمدباقر(1403 ق). بحارالأنوار. تحقیق و تصحیح جمعی از مؤلفان. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  • مجمع عالی حکمت اسلامی(1388). نقد و بررسی نظریۀ تطوّر تاریخی تشیّع. قم: مجمع عالی حکمت اسلامی با همکاری بوستان کتاب.
  • مدرّسی طباطبایی، حسین(1388). «جوابیۀ حسین مدرّسی طباطبایی به نقد حسن طارمی». کتاب ماه دین، سال دوازدهم، ش 22(پیاپی 142).
  • مدرّسی طباطبایی، حسین(1386). مکتب در فرایند تکامل؛ نظری بر تطوّر مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین. ترجمۀ هاشم ایزدپناه. تهران: کویر.
  • مدرّسی طباطبایی، حسین(1376). «یادداشتی بر یک نقد». نقد و نظر، سال سوم، ش 11-10.
  • مظفر، محمدرضا(1382). المنطق. تصحیح علی شیروانی. قم: دارالعلم.
  • مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1413 ق). النکت فی مقدمات الأصول‏. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
  • مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1413 ق). اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
  • موسوی، امین(1395). گسترۀ علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی. قم: مهر امیرالمؤمنین.
  • نادم، محمدحسن(1388). علم امام(مجموعه مقالات). قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
  • ناشناخته(1391). أخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده. تحقیق عبدالعزیز الدورى و عبدالجبار المطلبى. بیروت: دارالطلیعه.
  • نوبختی، حسن بن موسی(1404 ق). فرق‌الشیعه. بیروت: دارالأضواء.
  • نوربخش، ایمان(بی‌تا). «گزارشی از جلسات نقد و بررسی کتاب مکتب در فرایند تکامل». سفینه، ش 25-18.
  • یعقوبی، احمد بن أبى یعقوب بن واضح(بی‌تا). تاریخ الیعقوبى. بیروت: دار صادر.
  • Sancta Quran.
  • Abtahi, Sayyid Abdul Hamid (2018). Cognitionem Imam in opinione primae Shiitarum. Qom: Imamate Ahl al-Bayt Publications.
  • Alavi, Seyed Mohammad Hassan (2011). “Superhumana Imams attributa”. Cognitio Rationalis, Annus VI, Part II, Consecutiva XIX, Aestiva MMXI.
  • Amini, Abdul Hussein (1416 AH). Al-Ghadir in Libro, Sunnah et Literature. Qom: Al-Ghadir Centre.
  • Ash'ari, Abul Hassan (1400 AH). Dissertatio de islamista et differentiis musulmanis. Editio tertia. Germania: Wiesbaden Franz Steiner.
  • Barqi, Ahmad ibn Muhammad ibn Khalid (1343 AH). Rijal al-Barqi – Classes. investigatio et correctio a Mohammad bin Hassan Tusi et Hassan Mostafavi. Tehran: Tehran University Press.
  • Blazeri, Ahmad ibn Yahya ibn Jaber (1394 AH/ 1374 AD). Ansab al-Ashraf. investigatio a Muhammad Baqir al-Mahmudi. Berytus: fundatio scientifica pro Press.
  • Cheheltani, Mehdi (2009). “Violatio Impartialitatis in Libro Scholae in Processu Evolutionis”. Acta specialia Libri Mensis Religionis, Part XXII / Partes Consecutivae N. 142, Anno Duodecimo.
  • Fakhr Razi, Muhammad ibn Umar (2008). Studia Orientalis in Scientia Theologiae et Naturae. Qom: Bidar.
  • Farahidi, Khalil bin Ahmad (1409 AH). Liber Al-Ain. editio secunda. Qom: Hijrat Publishing.
  • Fayumi, Ahmad ibn Muhammad (1414 AH). Al-Misbah Al-Munir in Gharib Al-Sharh Al-Kabir pro Rafi'i. editio secunda. Qom: Institutum Dar Al-Hijra.
  • Ghazali, Mohammad (1964). Al-Awsal defectus ex litteris Imam Al-Ghazali. Cairo: Scholae Jundi.
  • Gholami, Asghar (2010). “Locus Imamate status humani seu superhuman”. Theologia islamica, anno undevicesimo, vide LXXIII.
  • Gherami , Mohammad Hadi (1396). Introduction to the historiography of ideas; Essays on the Historiography of Thought in Islamic Studies. Tehran: Imam Sadegh University.
  • Gherami , Mohammad Hadi (1391). The first intellectual relations of Shiism: re-reading the concept of exaggeration in the thought of the earlier Imami currents. Tehran: Imam Sadegh University.
  • Ibn Abi Al-Hadid, Abdul Hamid ibn Hiba Allah (Bita). Explicatio Nahj al-Balaghah. investigatio Ibrahim Muhammad Abu al-Fadl. Qom: Maktab Ayatollah Al-Uzmi Al-Marashi Al-Najafi.
  • Ibn Athir, Izz al-Din Abu al-Hasan Ali ibn Abi al-Karam (1385 AH/ 1965 AD). In historia complete. Berytus: Dar Sader - Dar Beirut.
  • Ibn Babawiyyah Qomi, Muhammad ibn Ali (1983). Al-Khasal. investigatio et correctio ab Ali Akbar Ghaffari. Qom: Consociationis Magistri.
  • Ibn Batriq, Yahya ibn Hassan (1407 AH). Praecipui oculi iustorum nuntiorum in manqab Imam al-Abrar. Qom: congregationis doctorum in Baqam, fundationis islamicae Publishing.
  • Ibn Darid, Muhammad ibn Hassan (1988). Acta Linguae. Berytus: Dar Al-Alam pro Ingentis.
  • Ibn Fares, Ahmad (1404 AH.) Dictionarium Linguae Comparisons. investigationis et correctionis per Abdul Salam Muhammad Harun. Qom: Scholae islamicae Mediae.
  • Ibn Hanbal, Ahmad ibn Muhammad (1403 AH/ 1983 AD). Virtutes Sociorum. Investigationes per Shiaib Al-Arnout et Adel Murshid et Ultimum. Instituti Beirut: Al-Risalah.
  • Ibn Manzoor, Muhammad ibn Makram (1414 AH). lingua Arabica. investigatio et correctio Jamal al-Din Mirdamadi. Berytus: Dar al-Fikr ad imprimendum, evulgandum et distribuendum.
  • Ibn Shazan Qomi, Abu Al-Fadl Shazan ibn Jibril (1363 AH). Virtutes. Qom: Razi.
  • Jafarian, Rasool (2008). Articuli Historici (Libri Noni et Decimi). Qom: Our Ratio.
  • Johari, Ismail Ibn Hammad (1376 AH). Al-Sahah. investigatio et correctio ab Ahmad Abdul Ghafoor Attar. Berytus, Dar al-Alam ad Malays.
  • Langroudi, Seyed Mohammad Javad Bani Saeed (1394). Continuous drinking in explaining the knowledge of the Imam. Qom: Imam Ali ibn Abi Talib.
  • Kashi, Muhammad ibn Umar (1409 AH). Rijal al-Kashi - ikhtiar Maarefa al-Rijal. investigatio et correctio per Mohammad bin Hassan Tusi et Hassan Mostafavi. Mashhad, Mashhad Universitatis Publishing Institutum.
  • Klini, Muhammad ibn Ya'qub (1407 AH). Al-Kafi. investigatio et correctio ab Ali Akbar Ghaffari et Mohammad Akhundi. Tehran: libris domus islamicae.
  • Kurd Firoozjaei, Assadollah (2011). “Cognitio invisibilium ex parte scholarium islamicorum et sharia”. Quarterly Acta Religionis Sapientiae, anno tertio, numero 10 vide.
  • Qaisari, Dawood bin Mahmud (1423 AH). Certior de verbo in significationibus capitum regnantis. Qom: Institutum Amantium pro Typographia et Hungarica.
  • Ragheb Isfahani, Hussein bin Muhammad (1412 AH). Vocabularium vocum Quranic. Beyrut: Dar al-Qalam.
  • Rahimi, Assadollah (2020). Studium et Censura Scientiae Invisibilis Imam in Schola Book in Processu Evolutionis (Fundamentalis, Methodi et Contenti). Ph.D. Thesis. Qom: Educationis Superioris Complex Historiae, Vitae et Civilisationi, sociatur Societati Internationali Mustafa.
  • Razi, Abu Ali Muskawiyyah (2000). Experientiae Ummah. inquisitionis ab Abu al-Qasim Emami. editio tertia. Tehran; Soroush.
  • Rezaei, Mohammad Jafar & Nematullah Safari Foroushani (2012). “Semantica explicatio vocabuli scholarium Abrar cum emphasis in excursus intellectuales comitum Imams”. Acta investigationis scientificae-religiosae cogitationis modernae, Hiemali MMXII. N. XXXI, anno octavo.
  • Majlisi, Mohammad Baqir (1403 AH).bahar al anvar . Collective research and correction by the authors. Beirut: House for the Revival of Arab Heritage.
  • Modarresi Tabatabai, Hossein (1388). "Hossein Modarresi Tabatabai's response to Hassan Taremi's critique". Book of the Month of Religion, Twelfth Year, Vol. 22 (142 consecutive).
  • Modarresi Tabatabai, Hossein (1386). School in the process of evolution; A theory on the evolution of Shiite intellectual foundations in the first three centuries. Translated by Hashem Izadpanah. Tehran: Kavir.
  • Modarresi Tabatabai, Hossein (1376). "A note on a critique." Critique and Opinion, Third Year, pp. 11-10.
  • Muzaffar, Mohammad Reza (1382). The logic. Edited by Ali Shirvani. Qom: Dar al-Alam.
  • Mufid, Muhammad ibn Muhammad ibn Nu'man (1413 AH). The point in the premise of the principles. Qom: The world leader for Sheikh Al-Mufid.
  • Mufid, Muhammad ibn Muhammad ibn Nu'man (1413 AH). The first articles in religions and choices. Qom: The world leader for Sheikh Al-Mufid.
  • Mousavi, Amin (1395). The scope of the knowledge of the unseen from the perspective of the Abrahamic religions. Qom: Mehr Amir al-Mo'menin.
  • Nadem , Mohammad hasan (1382). Imam Science (collection of articles). Qom: University of Religions and Religions.
  • Nubakhti, Hassan Ibn Musa (1404 AH). Feragh al shiah (The Shiite sects. ) Beirut: Dar Al-Azwa.
  • Noorbakhsh , iman (N.D.). "A report on school book review sessions in the process of evolution." Safineh Pub., pp. 25-18.
  • Sadr al-Din Shirazi, Mohammad (1989). Transcendens Sapientia in quattuor Itineribus Mentis. Editio Secunda. Qom: Schola Mustafawi.
  • Saffar, Muhammad ibn Hassan (1404 AH). Perspectiones in virtutibus familiae Muhammad (Pax et benedictiones Allaah super eum erunt). emendantur et investigantur a Mohsen al-Bagh. Qom: Ayatollah al-Marashi al-Najafi School.
  • Sheikhzadeh, Qasim Ali (2006). Relatio inter visibilem Scientiam Imam Hussein (AS) et incidentes Ashurae. Thesis Magister. Qom: Complexio altioris Educationis Iurisprudentiae Societati Mostafa Al-Alamiyah sociata.
  • Sobhani, Jafar (2005). Tertia Conscientia seu Scientia Invisibilis. Qom: Imam Sadegh Institute.
  • Sobhani, Mohammad Taghi; Nematullah Safari & Alireza Vasei (2009). “Liber Scholae Critique Sessio in Processu Evolutionis”. Specialitas Liber Magazine Mensis Religionis, N. 22 / consecutiva No. 142, Annus XII.
  • Supreme Assembly of Islamic Wisdom (1388). Critique of the theory of the historical evolution of Shiism. Qom: The Supreme Assembly of Islamic Wisdom in cooperation with the Book Garden.
  • Unknown (1391). Akhbarol dovaliah alabbasiah …. Research by Abdul Aziz Al-Duri and Abdul Jabbar Al-Muttalibi. Beirut: darol taliah.
  • Tabarsi, Fadl Ibn Hassan (1993). Majma 'al-Bayyan fi Tafsir al-Quran. Editio tertia. Tehran: Nasser Khosrow.
  • Tabari, Muhammad ibn Jarir (1387 AH/ 1967 AD). Historia gentium et regum. investigationes Muhammad Abu Al-Fadl Ibrahim. editio secunda. Beirut: Dar Al-Tarath.
  • Tabatabai, Mohammad Hussein (1428 AH). Finis Sapientiae. investigatio Abbas Ali Zarei Sabzevari. editio quarta. Qom: Instituti islamici Publishing.
  • Tarihi, Fakhruddin bin Muhammad (1996). Conventus Bahrain. inquisitionis et correctionis Ahmad Hosseini Eshkori. editio tertia. Tehran: Mortazavi.
  • Tusi, Khawaja Nasir al-Din (1405 AH). Periocha de clari producti cum censura producti. editio secunda. Berytus: Dar Al-Azwa.
  • Tusi, Muhammad ibn Hassan (1414 AH). Al-Amali. investigatio et correctio fundamenti Ba'athist. editio prima. Qom: Dar al-Thaqafa.
  • Ya'qubi, Ahmad ibn Abi Ya'qub ibn Wadhih (N.D.). tarikh al yaghoobi (History of Jacob). Beirut: dare sader.
  • Zamakhshari, Mahmud bin Umar (1979). Asas Al-belaghah. Beyrut: Dar Sader.

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار